Με αφορμή τη σημερινή επέτειο της ανακήρυξης της Αυτονομίας της Βορείου Ηπείρου στις 17 Φεβρουαρίου 1914 (1 Μαρτίου με το νέο ημερολόγιο) παρουσιάζουμε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 3 Μαρτίου 1914 (2 μέρες μετά) στην γαλλική εφημερίδα L’Homme libre και υπογράφεται από τον Ζωρζ Κλεμανσώ (Georges Clemenceau), ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός της Γαλλίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Κλεμανσώ υπήρξε εξέχουσα πολιτική μορφή στην Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία και διακρίθηκε για τη μαχητική του αρθρογραφία, αλλά και για τη δυναμική του παρουσία στο προσκήνιο των ευρωπαϊκών εξελίξεων. Ήταν δημοσιογράφος, γιατρός, συγγραφέας και πολιτικός.
Το άρθρο του γράφτηκε σε μια ταραγμένη ιστορική στιγμή, αμέσως μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913). Η περιοχή της Ηπείρου, που μόλις είχε απελευθερωθεί από την οθωμανική κυριαρχία, βρισκόταν σε αναβρασμό. Στο επίκεντρο βρέθηκε η Βόρεια Ήπειρος, μια περιοχή με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό, η οποία εν τέλει προοριζόταν από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να παραχωρηθεί στο νεοσύστατο αλβανικό κράτος. Αυτή η εξέλιξη προκάλεσε την κήρυξη της Αυτονομίας στη Βόρεια Ήπειρο στις αρχές του 1914, που οδήγησε σε λίγους μήνες στην υπογραφή (και από την Αλβανία) του Πρωτοκόλλου της Κέρκυρας αναγνωρίζοντας την Αυτόνομο Δημοκρατία της Βορείου Ηπείρου.
Ο Κλεμανσώ, μέσα από αυτό το άρθρο, ασκεί κριτική στις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις αλλά και στην ίδια την ελληνική κυβέρνηση για τη στάση τους απέναντι στη Βόρεια Ήπειρο. Στρέφεται ιδιαίτερα εναντίον της απόφασης του Έλληνα Πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου να αποσύρει τον ελληνικό στρατό από την περιοχή, ως αποτέλεσμα των πιέσεων της διεθνούς κοινότητας. Ο Βενιζέλος, κορυφαία πολιτική φυσιογνωμία της σύγχρονης Ελλάδας, βρέθηκε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, έχοντας να διαχειριστεί τις αξιώσεις της Ιταλίας και των άλλων μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες απαιτούσαν την τήρηση των αποφάσεων περί σεβασμού των νέων συνόρων. Ωστόσο, ο ελληνικός πληθυσμός της Βόρειας Ηπείρου αντιλήφθηκε την αποχώρηση του ελληνικού στρατού ως εγκατάλειψη και κινήθηκε προς την ένοπλη εξέγερση.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Κλεμανσώ παραθέτει μια ανάλυση του τρόπου με τον οποίο διεξαγόταν η τότε διπλωματία της Ευρώπης και σχολιάζει με αιχμηρό ύφος τη στάση τόσο των ευρωπαϊκών συνασπισμών (της Τριπλής Συμμαχίας και της Τριπλής Συνεννόησης) όσο και του ίδιου του Βενιζέλου έναντι των Ηπειρωτών. Όπως θα διαπιστώσετε, ο Γάλλος πολιτικός εστιάζει στο ηθικό σκέλος των αποφάσεων, κατηγορώντας αφενός τις Μεγάλες Δυνάμεις ότι θυσιάζουν την αρχή των εθνοτήτων στον βωμό των γεωπολιτικών συμφερόντων, αφετέρου την ελληνική κυβέρνηση ότι έσπευσε να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις τους εις βάρος του τοπικού ελληνικού πληθυσμού.
Το άρθρο αυτό αποτελεί σημαντικό τεκμήριο μιας εποχής (ουσιαστικά μας μεταφέρει χρονικά ακριβώς στην ημέρα ανακήρυξης της Αυτονομίας) κατά την οποία οι ευρωπαϊκές ισορροπίες κρέμονταν σε μια λεπτή κλωστή. Μας επιτρέπει να αντιληφθούμε καλύτερα τις κριτικές φωνές που υψώθηκαν για τον τρόπο αντιμετώπισης της Βόρειας Ηπείρου, καθώς και τον ρόλο που έπαιξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Οδυσσέας Σέκκας
Η Εξέγερση στην Ήπειρο
Η Βόρεια Ήπειρος κήρυξε την ανεξαρτησία της. Όλοι όσοι δεν ανήκουν στις ένοπλες δυνάμεις εγκαταλείπουν μαζικά τη χώρα, καθώς ο φόβος για τους άγριους Αλβανούς είναι μεγάλος.
Μια κυβέρνηση πρόκειται να συγκροτηθεί για να οργανώσει και να καθοδηγήσει την αντίσταση μέχρις εσχάτων. Ο κ. Ζωγράφος [1], πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας, φαίνεται πως ανέλαβε τη διεύθυνσή της.
Τα γεγονότα που προετοιμάζονται ήταν προβλεπόμενα εδώ και πολύ καιρό, παρά τον σερ Έντουαρντ Γκρέι [2] και τους διπλωμάτες του, των οποίων η υπέρτατη δεξιότητα συνίσταται στο να κλείνουν τα μάτια. Επειδή αυτή η τραγική περιπέτεια απειλεί να θέσει ολόκληρη την Ευρώπη σε δεινότατη αμηχανία, επέμεναν να λένε πως οι πολεμικές προετοιμασίες των Ηπειρωτών δεν ήταν παρά ένα τέχνασμα για να πετύχουν από τη διεθνή διπλωματία την προσάρτησή τους στην Ελλάδα και, λέγοντάς το τόσο πολύ, μάλλον κατέληξαν να το πιστέψουν. Τώρα, θα μείνουν κατάπληκτοι μπροστά στη διάψευση των γεγονότων.
Ομολογώ ότι δεν κατανοώ πλήρως τον ζήλο του κ. Βενιζέλου να στραφεί τόσο βίαια εναντίον των συμπατριωτών του στη Βόρεια Ήπειρο. Το ότι δηλώνει έτοιμος να εκτελέσει τις αποφάσεις της Ευρώπης δεν προκαλεί έκπληξη, όπως και η ειλικρίνειά του ως προς την τήρηση αυτής της δέσμευσης.
Το ότι προσπαθεί να καθησυχάσει τους Ιταλούς σχετικά με αυτό, για να λάβει την οριστική συναίνεσή τους στις διορθώσεις των συνόρων που πρότεινε, μπορώ ακόμα να το κατανοήσω, αν και η σημασία αυτού του κέρδους, μέσα στο σύνολο των γεγονότων, πιθανόν υπερεκτιμάται. Ωστόσο, από το σημείο αυτό έως το να γίνει ο σκληρός εκτελεστής της βούλησης της Ιταλίας, υπάρχει πραγματικά μεγάλη απόσταση. Ο αρχηγός της ελληνικής κυβέρνησης είναι άνθρωπος εξαιρετικής ικανότητας.
Συχνά, το σφάλμα των ευφυών ανθρώπων είναι ότι αναμένουν υπερβολικά πολλά από την ευφυΐα τους, παραβλέποντας τα ηθικά συμφέροντα που υπερισχύουν κάθε συνδυασμού. Από πλευράς της ελληνικής κυβέρνησης, ίσως ήταν υπερβολή το να ανακοινώσει μέτρα για τη σύλληψη του κ. Ζωγράφου, ενώ εκείνος δεν είχε πει ούτε κάνει τίποτε άλλο εκτός από το να εκδηλώσει την πρόθεσή του να αναχωρήσει για το Αργυρόκαστρο.
Από την άλλη, γιατί τόση βιασύνη στις προετοιμασίες αποχώρησης του στρατού, όταν η Αθήνα δύσκολα μπορεί να ικανοποιηθεί από την απάντηση της Κωνσταντινούπολης στο ζήτημα της Χίου και της Λέσβου, και όταν η Τριπλή Συμμαχία [3] έχει αρνηθεί μέχρι σήμερα να δώσει τις αναγκαίες εγγυήσεις που ζητά η Ελλάδα, ώστε να μη γίνει στόχος τουρκικής επίθεσης, τη στιγμή μάλιστα που θα υποχρεωθεί να μην οχυρώσει τα νησιά; Αυτή η πρόωρη αποχώρηση ήταν που έριξε τους Ηπειρώτες στην έσχατη απόγνωση. Μας είχαν πει ότι ο ελληνικός στρατός θα αποσυρόταν μόνο μετά την άφιξη της ολλανδικής χωροφυλακής, ώστε να μην ανησυχήσουν οι κάτοικοι για την ασφάλεια της περιουσίας και της ζωής τους. Και ξαφνικά, χωρίς καμία ανάγκη, ξεσηκώνεται θόρυβος για την επικείμενη αναχώρηση. Δεν υπήρχε καλύτερος τρόπος να οδηγηθεί η χώρα σε κατάσταση επανάστασης.
Αυτό είναι ακόμα πιο ακατανόητο δεδομένου ότι ο κ. Βενιζέλος κατάγεται από την Κρήτη· γνωρίζει από πείρα το πάθος των ελληνικών διεκδικήσεων και δεν έκανε τίποτα – αντιθέτως – για να αποθαρρύνει τις φιλοδοξίες του Ελληνισμού στην Ήπειρο.
Να λοιπόν 350.000 γνήσιοι Έλληνες κατανεμημένοι σε έναν ελάχιστο γεωγραφικό χώρο, σε χωριά που και μόνο τα ονόματά τους υποδηλώνουν την ελληνική τους προέλευση. Κατάφεραν να διατηρήσουν την εθνική τους ταυτότητα απέναντι στους Τούρκους, κι όταν οι ελληνικές στρατιές ήρθαν να τους απαλλάξουν από τον οθωμανικό ζυγό, τους ειπώθηκε και τους επαναλήφθηκε ότι επρόκειτο πλέον για την οριστική τους επιστροφή στην πατρίδα. Από τότε, ξένοι ταξίδεψαν στην Ήπειρο. Παντού οργανώθηκαν ελληνικές εκδηλώσεις μπροστά στα μάτια των στρατιωτών-απελευθερωτών, οι οποίοι δεν παρέλειπαν να τις ενθαρρύνουν. Η επανένταξη ολόκληρης της Ηπείρου στην Ελλάδα ήταν το σύνηθες θέμα της κυβέρνησης των Αθηνών και της διπλωματίας της στο εξωτερικό. Και ξαφνικά, χωρίς καμία προετοιμασία, χωρίς να έχουν εξασφαλίσει για αυτούς τους δύσμοιρους κατοίκους ούτε τις στοιχειώδεις εγγυήσεις που είχαν ζητηθεί, «καληνύχτα, αγαπητοί συμπατριώτες, και καλή τύχη με τους Αλβανούς ληστές». Η πιο στοιχειώδης σύνεση επέβαλλε να μη φέρουν τόσο βίαια το οδυνηρό αυτό τέλος.
Προφανώς, έτσι το θέλησε η Ιταλία – με την υποστήριξη του Γουλιέλμου Β’ [4] στον οποίο, όπως φαίνεται, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος οφείλει τις νίκες του. Η Ιταλία επέβαλε στον εαυτό της, μ’ αυτόν τον τρόπο, μια ηθική ήττα, το βάρος της οποίας κάποια μέρα θα φανεί. Ας έχει φιλοδοξίες στις απέναντι ακτές της Αδριατικής· δεν μας ξαφνιάζει, καθώς όλα τα έθνη τείνουν να επεκταθούν πέρα από τα φυσικά τους σύνορα. Όμως το να μας κάνει να πιστέψουμε ότι τα ζωτικά της συμφέροντα εξαρτώνται από το να αποκοπεί μια μικρή ελληνική επαρχία από την Ελλάδα, μόνο και μόνο επειδή επιθυμεί να προσαρτήσει αυτό το κομμάτι σε μια ενδεχόμενη μοιρασιά με την Αυστρία, και ότι δέχεται να πληρώσει αυτό το αβέβαιο κέρδος με την άρνηση της αρχής των εθνοτήτων, χάρη στην οποία και η ίδια υπάρχει, είναι ασύλληπτο.
Έπραξε άραγε η Τριπλή Συνεννόηση (Αντάντ) [5] το καθήκον της σε αυτήν τη συγκυρία; Με λύπη μου δεν μπορώ να το πιστέψω. Σε κάθε περίπτωση, ο κύβος ερρίφθη και, για να «διασφαλιστεί η ειρήνη», οι Ευρωπαίοι διπλωμάτες μας, που δεν έχουν δικαιώματα πάνω στους κατοίκους της Ηπείρου, φρόντισαν επιμελώς να διατηρήσουν και να ενισχύσουν μια εστία εξέγερσης και πολέμου. Όταν ήρθε η ώρα για την Αγγλία να επιβάλει τη θέλησή της στο ζήτημα των νησιών, ήξερε πολύ καλά πώς να δώσει ένα αυστηρό μήνυμα στην Ιταλία. Τι έκανε, κατά το ίδιο διάστημα, η δική μας διπλωματία;
Είναι άσκοπο να καταφεύγουμε σε διαμαρτυρίες. Υπάρχει άραγε ακόμη χρόνος να αναζητηθούν τρόποι μείωσης ή, έστω, επανόρθωσης των λαθών; Μακάρι, χωρίς ωστόσο να μπορώ να το ελπίζω, γιατί η ίδια η ελληνική κυβέρνηση είναι πλέον ανίσχυρη στην Ήπειρο, όπου το κύρος του κ. Βενιζέλου έχει χαθεί. Ό,τι ο Έλληνας πολιτικός κέρδισε από τη Ρώμη και τη Βιέννη, το έχασε αναγκαστικά από τους συμπατριώτες του στην Κορυτσά, στο Αργυρόκαστρο και στη Χειμάρρα. Τώρα θα πρέπει να λογαριαστεί με εξοργισμένους πληθυσμούς, καθοδηγούμενους από αξιωματικούς του ελληνικού στρατού — αυτό δεν μπορεί να το αποφύγει — υπό την έμπνευση του κ. Ζωγράφου, γνωστού έως τώρα για την οξεία ευφυΐα του και που ξαφνικά αποκαλύπτεται και ως άνθρωπος δράσης.
Από στρατηγική άποψη, η θέση των εξεγερμένων — εφόσον πρέπει να τους αποκαλέσουμε έτσι — δεν είναι χωρίς πλεονεκτήματα. Η περιοχή είναι εύκολο να αμυνθεί απέναντι σε δυνάμεις ανώτερες αριθμητικά. Οι ενέδρες και οι αιφνιδιασμοί θα οργανωθούν εύκολα. Από ηθική άποψη, το να λέμε ότι οι Ηπειρώτες έχουν το δίκιο με το μέρος τους ίσως δεν αρκεί. Ωστόσο, δεν αποτελεί δύναμη για την Ιταλία το να έχει άδικο, ούτε για την Ευρώπη το να υποστηρίζει μια άδικη υπόθεση. Όσο αδύναμη κι αν παρουσιάζεται κάποιες στιγμές, υπάρχει ακόμη η δύναμη της ανθρώπινης συνείδησης· και η κοινή γνώμη θα ταχθεί περισσότερο με εκείνους που αγωνίζονται για να έχουν μια πατρίδα (θα μπορούσαν οι Ιταλοί να θυμηθούν αυτό το συναίσθημα) παρά με εκείνους που μάχονται για να τους την υφαρπάξουν.
Και έπειτα, ποιος θα αναλάβει την εκτέλεση; Δεν αμφιβάλλω ότι η Ιταλία θα προθυμοποιηθεί. Ίσως και η Αυστρία να έχει λόγο, αφού πρόκειται για μια «φιλανθρωπική» αποστολή που πρέπει να υλοποιηθεί από κοινού, κάτι που δεν συνεπάγεται πάντα πλήρη συμφωνία μεταξύ των συνεταίρων. Και η υπόλοιπη, ανεξάρτητη Ευρώπη, αποφάσισε άραγε να υπομείνει τα πάντα; Θα υπάρξουν μάχες, σφαγές. Θα χρειαστεί να δαπανηθεί πολύς χρόνος, πολύ χρήμα και ακόμα περισσότεροι στρατιώτες. Είμαστε βέβαιοι ότι κανείς δεν θα κουραστεί να παρακολουθεί άπραγος και ότι δεν θα εμφανιστεί ένας νέος λόρδος Μπάιρον να μιλήσει, να δράσει και να ντροπιάσει την Ευρώπη—αν βέβαια μπορούμε ακόμη να χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο «Ευρώπη»;
Τέλος, υπάρχει η ελληνική κοινή γνώμη, την οποία ο κ. Βενιζέλος γνωρίζει πολύ καλά. Είναι πατριωτική στην ψυχή της και δεν πρόκειται να αδιαφορήσει για τους Έλληνες που σφαγιάζονται υπερασπιζόμενοι τον Ελληνισμό. Αν ήταν ικανή για τέτοια υποχώρηση, θα υπέγραφε μόνη της την καταδίκη της για το μέλλον. Μα αυτό δεν θα συμβεί, και είμαι βέβαιος ότι οι Κρητικοί φίλοι του κ. Βενιζέλου, όπως είχα την ευκαιρία να τους γνωρίσω στη σύντομη μου επίσκεψη, θα απομακρυνθούν από τον αρχηγό τους, παρά να προδώσουν την Ήπειρο.
Στην Αθήνα, η Πλατεία Συντάγματος θα αντηχήσει από το ζήτημα αυτό, και ο στρατός θα αναρωτηθεί αν αυτό είναι το πρώτο αποτέλεσμα των νικών του. Τι σκέφτεται άραγε ο κ. Βενιζέλος;
Ο ρόλος του είναι δύσκολος. Ακριβώς γι’ αυτό, δεν έπρεπε να αφήσει τα πράγματα να φτάσουν σε αυτό το σημείο. Πριν φτάσουμε στα όπλα, ίσως υπάρχει ακόμα χρόνος να διαπραγματευτεί με τον κ. Ζωγράφο για ένα καθεστώς αυτονομίας. Θα ήταν πιο συνετό από το να στείλει χωροφύλακες εναντίον του.
Georges Clemenceau
Υποσημειώσεις
- Γεώργιος Χρηστάκης Ζωγράφος (1863–1920): Έλληνας πολιτικός και διπλωμάτης από την περιοχή του Αργυροκάστρου. Διετέλεσε, μεταξύ άλλων, Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας και ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ελληνικού πληθυσμού στη Βόρεια Ήπειρο, διαδραματίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανακήρυξη της Αυτονομίας (1914).
- Σερ Έντουαρντ Γκρέι (Sir Edward Grey): Βρετανός πολιτικός (1862-1933), ο οποίος υπηρέτησε ως Υπουργός Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου (1905-1916). Θεωρείται ότι διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εξωτερική πολιτική της Αγγλίας πριν και κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
- Τριπλή Συμμαχία: Αμυντική συμφωνία μεταξύ της Γερμανίας, της Αυστροουγγαρίας και της Ιταλίας, η οποία διαμορφώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και λειτούργησε ως αντίβαρο στην ισχύ άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων.
- Γουλιέλμος Β’ (Κάιζερ Γουλιέλμος Β’): Αυτοκράτορας της Γερμανίας και Βασιλιάς της Πρωσίας από το 1888 έως το 1918. Ασκώντας επιθετική εξωτερική πολιτική, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην κλιμάκωση των ευρωπαϊκών εντάσεων που οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
- Τριπλή Συνεννόηση (Αντάντ): Συνασπισμός ανάμεσα στη Γαλλία, τη Ρωσία και τη Μεγάλη Βρετανία, που δημιουργήθηκε ως απάντηση στην Τριπλή Συμμαχία.
