Γράφει ο Πέτρος Μπερέτης
Εντός του Δήμου Φοινίκης βρίσκεται η ορεινή περιοχή Θεολόγος (ή Ριζά), που συγκαταλέγονται τα εξής χωριά: Τσερκοβίτσα, Λουψάτι, Γιαννιτσάτι, Άνω και Κάτω Λεσινίτσα, Άγιος Ανδρέας, Δίβρη, Μάλτσιανη, Γριάζδανη, Σμίνετση και Καρόκι. Επίσης, ως το 1950 υπήρχαν κι άλλα δυο μικρά χωριά σχεδόν απάνω στα ελληνοαλβανικά σύνορα, η Ρίπεση και το Περδικάρι.
Σύμφωνα με την παράδοση, αλλά και πολλά έγγραφα από διάφορους ιστοριογράφους, το όνομα της περιοχής οφείλεται στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Ποια είναι η Μονή του Ιωάννη του Θεολόγου, που έδωσε το όνομά της σε ολόκληρη την περιοχή; Πότε ιδρύθηκε, και ποια η προσφορά της;
Παραθέτουμε στο παρόν άρθρο ένα σύντομο ιστορικό βασισμένο σε αποσπάσματα από πηγές (βιβλία, εφημερίδες, πατριαρχικά σιγίλλια). Αυτές αναφέρονται όχι μόνο στην ιστορία της Μονής, αλλά φανερώνουν επίσης και τον σπουδαίο ρόλο που διαδραμάτισε αυτό το μοναστήρι σε ολόκληρη την περιοχή των Ριζών-Θεολόγου και στην ευρύτερη Ήπειρο.
[Μπαράς1966, σελ. 200] – «Στα νότια του Δελβίνου βρίσκεται ο Θεολόγος, πανάρχαιο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, κοντά στο χωριό Μάλτζιανη. …. Στο μοναστήρι αυτό του Θεολόγου υπήρχε ένα παλιό χειρόγραφο με πολλές ιστορικές πληροφορίες για ολόκληρη την περιοχή. Κάποιος Κύριλλος από την Λεσινίτσα, ο οποίος είχε διατελέσει ηγούμενος του μοναστηριού, εγκατεστημένος στο Ιάσιον της Μολδαβίας γύρω στα 1800, ανήγγειλε ότι είχε πάρει μαζί του το πολύτιμο αυτό χειρόγραφο και επρόκειτο να το δημοσιεύση. Δυστυχώς δεν ετήρησε την υπόσχεσή του, το χειρόγραφο έμεινε αδημοσίευτο και χάθηκαν τα ίχνη του. Βλέπε σχετικώς Λ. Βρανούση Χρονικά Ηπείρου, σελ. 173 – 178…».
[Ζώτος1878, σελ. 62-63] – «Η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου επί θέσεως μοναδικής εις την οικουμένην, εχούσης συγκεντρωμένα πάντα τα προς το ζην εις το αυτό μέρος. Έχει πλουσίαν πηγήν, κήπους ποτιστικούς, ελαιώνα, δάσος οπωροφόρων δένδρων, πεδιάδα, υδρομιλώνα, ελαιοτριβείον, υφαντήριον, υδροτριβείον, σιδηρουργείον, παντοπωλείον, γανωματάν, πεταλωτήν, υποδηματοπιιόν, εμπορικόν, ξενοδοχείον, γαλακτοπωλείον, κτηνοτροφείον, αμπελώνας, λιβάδια και Σχολείον των πέριξ 10 χωρίων πλησίον της μονής είναι και ερείπια Ελληνικής πόλεως και Ρωμαϊκής εποχής αγνώστου ονόματος…».
[Μπαράς1966, σελ. 236] – «Παρά των χωρίον Τσαρκοβίτσαν, επί γηλόφου εις 10’ λεπτών της ώρας απόστασιν, εν μέσω χωρίων Γράσδανης, Μάλτσιανης, (Παραμυθίας), Τσαρκοβίτσης, Γιαννιτσάτι, Λουτζάτι και Αγ. Ανδρέου. Τμήμα Δελβίνου, Καζάς Δελβίνου. Αποτελεί μεταίχμιον των μητροπόλεων Παραμυθίας, Φιλιατών και Δρυϊνουπόλεως. Ιδρύθη το πρώτον την Ζ’ εκατονταετηρίδα, ανωκοδομήθη δε τω 1846. Σταυροπηγιακή και πατριαρχική. Εισόδημα: 200 λίραι Τουρκίας. Παρέχει 20 λίρας εις Κεντρική Σχολήν Θεολόγου.».
[Μπαράς1966, σελ. 153] – «Εξαρχία Μονής Θεολόγου. – Η Εξαρχία αυτή είχε στη δικαιοδοσία της τα εξής γύρω απ’ αυτήν χωριά:
1) Λιντίζντα (σημερινό Ασπροκλήσι), οικογένειες 20. –2) Σμίνετση, οικογ. 20. –3) Γριάζανη, οικογ. 40. –4) Μάλτσιανη, οικογ. 20. –5) Καισαράτες, οικογ. 10, –6) Γράβα, οικογ, 10, –7) Λαζάτες, οικογ, 15, –8) Σωπήκι, οικογ. 22, – 9) Βακαλιάτες, οικογ, 18, –10) Μηλιά, οικογ, 11 (ερημώθεν προ πολλού), –11) Μουρσί, οικογ, 84, – 12) Τζάρα, οικογ, 14.
Εκτός της Εξαρχίας, η Μονή Θεολόγου διετέλεσε πολλές φορές και έδρα Επισκόπου. Κατηργήθη η Εξαρχία, αυτή τον 18ο αιώνα, οπότε τα χωριά της προσαρτήθηκαν στην Επισκοπή Παραμυθίας κλπ.».
[Ζαρμπάλας2008, σελ. 65-66] – «Η παλαιότερη Μονή στη γειτονιά της Λεσινίτσας ήταν η Μονή Θεολόγου, στο όνομα του Ευαγγελιστή Ιωάννη, που ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα. Κατά τον Ευαγγελίδη ανοικοδομήθηκε το 1846, όπως προκύπτει από πίνακα Μονών, που δημοσιεύτηκε το 1911, στην περιφέρεια Αργυροκάστρου, όπου σαφώς αναφέρεται ως ημερομηνία ίδρυσης ο 7ος αιώνας. Αυτό επιβεβαιώνεται από πίνακα ηγουμένων, από το 1073 έως το 1896, που δημοσίευσε ο Μυστακίδης 33 («Το Δέλβινο», 1966, σελ.181.), ενώ πριν αυτών προηγούντο μια σειρά από δεκαπέντε ηγουμένους, χωρίς να αναγράφεται ο χρόνος ηγουμένευσης και χωρίς να αποκλείεται να υπήρχαν και άλλοι πριν αυτών.».
Στις 5 Ιουνίου 1728 εξεδόθη Σιγίλλιον πατριαρχικόν γράμμα διακηρύττον το κύρος των κτημάτων της Μονής. Ανάμεσα τ’ άλλα γράφει:
[Παναγιωτίδης1894, σελ. 335-336] – «…πλησίον του χωρίου Μάλτζανη κειμένη σεβασμία μονή του αγίου ενδόξου αποστόλου και ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου ομού μετά των συνηνωμένων και υποκειμένων αυτή μετοχίων και παρεκκλησίων, δηλονότι του Αγίου Παντελεήμονος εν τη χώρα Σμίνετζι κειμένου μεταξύ του Γριάδανι και Λιτίνδα, της Κοιμήσεως της Υπεραγίας Θεοτόκου εν τω Ναζακάμι, επάνω του Αγίου Ανδρέου αφιερωθέντος παρά του Γεροδανιήλ, και άλλου της αυτής Κοιμήσεως εν τω Χούστοβο μεταξύ της Δίβρης και κάτωθεν καλής βίας εν τω λόγκω του Παλαιοχωρίου και τρίτου της αυτής Κοιμήσεως εν τοποθεσία Σορονία και του Αγίου Νικολάου κάτωθεν της Λεσινίτζας, και μετά πάντων των λοιπών αυτής κτημάτων και πραγμάτων και αφιερωμάτων, κινητών τε και ακινήτων είη και λέγηται και παρά πάντων γινώσκηται πατριαρχική, σταυροπηγιακή, ελευθέρα και ασύδοτος και αδούλωτος και ακαταπάτητος, ανενόχλητος τε και ανεπηρέαστος παρά παντός προσώπου, ως ανέκαθεν πεπλουτηκνία την πατριαρχικήν και σταυροπηγιακήν φιλοτιμίαν και ελευθερίαν κατά τα εμφανισθίντα ημίν μαρτυρικά και αποδεικτικά των προειρημένων αρχιερέων γράμματα, και κατά την διαθήκην του κτήτορος Γρηγορίου, βεβαιουμένην και αυτήντοσαύταις αρχιερατιαίς υπογραφαίς, ως προείρηται, και διατηρείτω πάσης και παντοίας δουλαγωγίας ανωτέρα και παντός βάρους, και απαιτήσεως απηλαγμένη, μηδενί μηδέν οφείλουσα παρίχειν ολοτελώς, ειμή μόνον τη καθ’ ημάς του Χριστού μεγάλη εκκλησία…».
Για την Κεντρική Σχολή της Ρίζας μαθαίνουμε από ανταπόκριση της εφημερίδας «Πύρρος» από το Δέλβινο ότι:
[Πύρρος1907] – «Ο εν Νίκλα της Αιγύπτου εμπορευόμενος και εκ Τσαρκουβίτσης της υποδιοικήσεως Δελβίνου ορμώμενος φιλόπατρις κ. Γεώργιος Ζήσου προς τοις άλλοις ευεργετήμασι, άπερ αποστάσεως ημισείας και πλέον ώρας φοιτώντες εν αυτή επερβδομήκοντα μαθηταί σιτίζωνται κατά παν Σάββατον δαπάνη αυτού υπό την εποπτείαν του από πενταετίας ήδη ευδοκίμως διευθύνοντος αυτήν ελλογίμου κ. Γεωργίου Γραίκα. Προς δε χορηγεί άπαντα τα βιβλία τετράδια γραφίδας, μολυβδοκόνδυλα, μελάνην και λοιπά τοις μαθηταίς χρειώδη. Ωσαύτως και τους απαιτούμενούς προς θέρμανσιν άνθρακας. Ευγνωμονούσα η πατρίς και εκφράζουσα αυτώ τας απείρους και ενθέρμους ευχαριστίας της, τείνη χείρας ικέτιδας τω τα πάντα διέποντι, όπως σκέπη και περιφρουρή αυτόν, κατευωδοί δε τα έργα αυτού».
[Τρίχας2017, σελ. 31-32] – «Το μοναστήρι του Ιωάννη του Θεολόγου ανά τους αιώνες, έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στη παιδεία. Συμπεραίνω ότι ταυτόχρονα με το χτίσιμο του μοναστηριού (7ος αι.μ.Χ.) υπήρχε και Σχολείο του Γένους στο χώρο του, όπου μαθαίναν τα πρώτα γράμματα οι παπάδες, οι καλόγεροι, κτλ. Στα τέλη του 17ου αιώνα (1760 – 1779), η Θεόσταλτη παρουσία και περιοδεία του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού έφερε την αναζωογόνηση των σχολείων στα χωριά μας. Στο έργο του συμπεριλαμβάνει την ίδρυση 200 κοινών σχολείων και 10 ανωτέρων σχολών. Μια τέτοια ανώτερη λειτούργησε στη μονή του Ιωάννη του Θεολόγου, που ιδρύθηκε το 1877. Το 1876 χτίστηκε ως δωρεά από τα αδέρφια Λάππα από τη Δρόβιανη το σχολείο στο Θεολόγο στη μνήμη του αδερφού τους Ευθύμιου που είχε πεθάνει. Γι’ αυτό το ονόμασαν «ΕΥΘΥΜΙΟΣ Κεντρική Σχολή Ρίζης».
Αυτή η σχολή εξυπηρετούσε τα γύρω χωριά: Τσερκοβίτσα, Λουψάτι, Γιαννιτσάτι, Αγιαντριάς με το Κουλουράτι και Μάλτσιανη. Κατά καιρούς έρχονταν μαθητές από το Κεσαράτι, Γράβα, Κομμάτι, Γριάζδανη, Σμίνετση και Καρόκι. Η σχολή αυτή ήταν το πνευματικό μας κέντρο, που όλα τα μαθήματα διδάσκονταν στην ελληνική γλώσσα, με ξένη γλώσσα τα γαλλικά και ήταν εξατάξιο. Η σχολή του Θεολόγου πέρασε πολλές δοκιμασίες, όπως μετά την επανάσταση του Λυκουρσίου το 1878, καταστράφηκε από τους Τούρκους και Αλβανούς μισθοφόρους και τα μαθήματα γίνονταν στα δωμάτια του μοναστηριού (στα κονάκια).
Με τη μέριμνα του Αρχιμανδρίτη Φιλήμωνα, το σχολείο ξαναχτίστηκε και λειτούργησε κανονικά ως το 1912. Επίσης και στο χαλασμό του 1912 το σχολείο έπαθε μεγάλες ζημιές που ξανά με τη μέριμνα του μοναστηριού και των κατοίκων της περιοχής ανακαινίστηκε και λειτούργησε ως το 1940. Το 1944, το σχολείο το έκαψαν οι Γερμανοί με τους Αλβανούς μπαλίστες και έμειναν μόνο οι τοίχοι.».
Τι διασώζεται σήμερα από την Μονή του Ιωάννη του Θεολόγου;
Ο Ιερός Ναός είναι το μοναδικό κτίσμα που διασώζεται από το μοναστικό συγκρότημα αν και χρειάζεται και αυτό άμεσες παρεμβάσεις. Πρόκειται για ένα μεγαλοπρεπές ως προς τις διαστάσεις κτίσμα, που στο πολεοδομικό κενό στην περιοχή προβάλει ακόμη περισσότερο κι επιβάλλεται στο τοπίο.
Σε εξωτερική σύνθεση κι εσωτερικά το κτίσμα δεν έχει ιδιαίτερα στοιχεία, ωστόσο όμως η περιποιημένη εργασία και η υψηλή τεχνική το καθιστά μοναδικό και ελκυστικό για κάθε επισκέπτη.
*Σημείωση lesinitsa.gr. Ήρθε η ώρα να δούμε σοβαρά όλοι οι Ριζιώτες την αποκατάσταση αυτής της ιστορικής Μονής πριν καταρρεύσει.
Πηγές-Παραπομπές
- [Μπαράς1966] Μπαράς, Βασίλειος. Το Δέλβινο της Βορείου Ηπείρου και οι γειτονικές του περιοχές, Αθήνα, 1966
- [Ζώτος1878] Β. Δ. Ζώτος – Μολοσσός,- «Δρομολόγιον της Ελληνικής Χερσονήσου» – τ, Δ, τχ, Α, Εν Αθήναις 1878
- [Ζαρμπάλας2008] Βασίλειος Πάντ. Ζαρμπαλάς, «Η Λεσινιτσα Αγίων Σαράντα, ιστορικά και Λαογραφικά σύμμεικτα», Εκδόσεις Ελίκρανον, 2008
- [Παναγιωτίδης1894] Απόσπασμα από το σιγίλιο του του Παϊσιου Β’ του 1728 που δημοσιεύει ο Δ. Α. Παναγιωτίδης, Θεσπρωτικά 1, 1894
- [Πύρρος1907] Εφημερίδα «Πύρρος» (φύλλο 201, 1 Μαρτίου 1907).
- [Τρίχας2017] Ορέστης Θ. Τρίχας – «Η Τσερκοβίτσα περιοχής Θεολόγου των Αγίων Σαράντα» – Εκδόσεις Ελίκρανον, Αθήνα 2017
