Κατάστιχο Μονής Αγελάστου Λεσινίτσας: Ένα σπάνιο τεκμήριο της Ηπειρωτικής ιστορίας

Το Κατάστιχο της Μονής Αγελάστου στη Λεσινίτσα, που έφερε στο φως ο Γρηγόρης Κατσαλίδας αποτελεί ένα (ακόμη) ιστορικό τεκμήριο της ελληνικότητας της περιοχής μας. Παραθέτουμε παρακάτω αποσπάσματα από το βιβλίο του αείμνηστου δασκάλου, «Η περιοχή Θεολόγου Αγίων Σαράντα», για την ιστορία του Κατάστιχου και τις σημαντικές λεπτομέρειες που αυτό κομίζει. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να ανατρέξετε στο ίδιο το βιβλίο.

Στα ανατολικά της Άνω Λεσινίτσας και ψηλότερα από το «Πηγάδι του Καλόγερου» ορθώνονταν το μοναστήρι του Αγελάστου, ταμένο στη μνήμη της Υπαπαντής του Χριστού. Τούτο το μοναστήρι ιδρύθηκε μπροστά από τον 16ο αιώνα από κάποιον ιερομόναχο (ασκητή) που είχε έρθει από την Λοβίνα της Απάνω Δερόπολης οικογενειακώς εδώ, ποιός ξέρει από ποιό διωγμό, και λέγονταν Αγέλαστος.

Το εκκλησάκι της Υπαπαντής…ό,τι έχει απομείνει από την Μονή Αγελάστου.

 

Το εκκλησάκι της Υπαπαντής στη γιορτή της 2ας Φεβρουαρίου.

 

Ανάμεσα στα πολλά βιβλία του μοναστηριού υπήρχε και το «Κατάστιχο». Αυτό ήταν ένα χειρόγραφο μεγάλο δεφτέρι με διαστάσεις 30 x 22 x 5 εκ. και καταμοιρασμένο σε 76 σελίδες. Η κάθε μια τους έχει γραμμένο κι ένα χωριό με τα ονόματα από τους πεθαμένους ανθρώπους που θα μνημονεύονταν στο μοναστήρι.

Οι προσκυνητές έρχονταν εδώ κι έταζαν τάματα, έκαναν δεήσεις και προσευχές και λέγαν το ευχαριστώ τους για την πραγματοποίηση κάποιας χάρης που ζητούσαν από το Θεό, με τη μεσολάβηση της Υπαπαντής. Σύγκαιρα, κατέγραφαν στο Κατάστιχο ονόματα από πεθαμένα αγαπημένα τους πρόσωπα σύγχρονα τους ή περασμένης γενιάς, φθάνοντας ως τον πάππου και τον προσπάππου για να μνημονεύονται τα Ψυχοσάββατα. Πολλά από τα χωριά της Δερόπολης, του Πωγωνιού, της Ρίζας, τ’ Αργυροκάστρου, της Μαύρης Ρίζας, του Βούρκου, από του Δελβίνου το Ρίζωμα κι από τα Ριζά (Μουργκάνας) ως και χωριά της σημερινής ελληνικής επικράτειας αναφέρονται στο Κατάστιχο.

Η γραφή του Κατάστιχου είναι χειρόγραφη, με εκκλησιαστικούς χαρακτήρες. Η μελάνη είναι βαθυκύανη και πέρα – δώθε παρουσιάζεται ξεθωριασμένη από του χρόνου τη φθορά. Μ’ όλα τούτα τα γραφτά του Κατάστιχου έχουν μεγάλη διαχρονική αξία κι είναι ατράνταχτα κι αλάθευτα ιστορικά ντοκουμέντα.

Παρατίθεται ονομαστικός κατάλογος (πίνακας) που καθρεφτίζει τα χωριά στην ξεχωριστή σελίδα τους ως και τα ανθρώπινα ονόματά τους που μνημονεύονταν στο μοναστήρι. (Δείτε εδώ τα χωριά. Οι λεπτομέρειες για σελίδες και πλήθος ατόμων αναφέρονται στο βιβλίο.)

Παρατηρήσεις στον πίνακα:
Α) Ερημωμένα χωριά Βορείου Ηπείρου από κάποιο χαλασμό:
Ραγκοβίζντα: Ανάμεσα Δρόβιανης και Αβαρίτσας.
Γούβα: Ανάμεσα Κάτω Λεσινίτσας και Γιαννιτσάτες
Λυκούρσι: Χάλασε στο «Κίνημα Λυκουρσιού» το 1878.
Χαλικοπούλοι: Ανάμεσα Δρόβιανης και Αβαρίτσας. Ένα μέρος του μετοίκησε στην Κάτω Λεσινίτσα (Χαλιοπούλι).
Μπακουλάτες: Ανάμεσα στο Κομμάτι και Μαρκάτι.
Κρίπανη: Δεν έχω πληροφορίες που ακριβώς βρισκόταν.

Β) Χωριά της Ηπείρου στην ελληνική επικράτεια σήμερα:
Σκαμνέλι (Ζαγόρι), Ζελίστα (Δωδώνης), Κόντσικα (Ζαγόρι), Νιόβαρο (Ζαγόρι), Θεοτόκος (Πωγώνι), Τσαμαντά (Φιλιάτες), Δελβινάκι (Πωγώνι), Βομπλό (σήμερα Σταυροδρόμι – Πωγώνι), Λάβδανη (Πωγώνι), Πόβλα (Φιλιάτες).

Όπως δείχνει ο πίνακας μνημονεύονταν 76 χωριά και 1178 άτομα. Όλα τα βαφτιστικά ονόματα που ακολουθούν είναι παλιά, χριστιανικά που δεν παρασυνηθίζονται σήμερα ως και με αρχαία ελληνική καταγωγή, πράγμα που δείχνει πως σε τούτο τον τόπο ο ελληνισμός κι ο χριστιανισμός ήταν στενοί κι αχώριστοι συνοδοιπόροι στο χρόνο.

1) Αρχαία ελληνικά α) Ανδρικά ονόματα: Φίλιππας, Δημοσθένης, Αλέξανδρος, Ευστάθιος, Πολυχρόνιος κ.α. β) Γυναικεία: Σοφία, Ξανθίππη, Ελένη, Ευφροσύνη, Ευδοκία κ.ά.

2) Χριστιανικά: α) Ανδρικά: Γιώργης, Αθανάσιος, Ιωάννης, Νικόλαος, Δημήτριος, Σταύρος, Χριστόδουλος, Παναγιώτης, Βασίλειος, Ζήσης, Θεόδωρος, Κων/νος, Σωτήριος, Χαρίσης, Μιχαήλ, Ματθαίος, Δρόσος, Θεολόγος, Αναστάσιος, Μάρκος, Ανδρέας, Ζαχαρίας, Προκόπιος, Λουκάς, Γεράσιμος κ.ά. β) Γυναικεία χριστιανικά ονόματα: Δέσπω, Αγγέλω, Χρύσω, Αργύρω, Ζαχάρω, Σταμάτω, Μαρίνα, Αικατερίνη, Ζαφείρω, Μήλιο, Αναστασία, Μαλάμω, Αγγελίνα, Δημούλα, Παγώνα, Ζωγράφω, Κυράνη, Παρασκευή, Βαγγελή, Φρόσω, Δαμασκηνή, Ασήμω κ.ά.

Για να μιλήσομε με ακρίβεια για τη χρονολογία της γραφής του Κατάστιχου δεν μπορούμε γιατί ξεφυλλίζοντάς το, δεν βρήκαμε πουθενά την ακριβή χρονολογία γραμμένη σ’ αυτό. Ούτε και για το συγγραφέα του δεν γράφει πουθενά. Συναντήσαμε μονάχα την ακόλουθη χρονολογική απαρχή που δίνει το σήμα και το μήνυμα πως το Κατάστιχο υπήρχε το 1821. Ακολουθεί η χρονολογία: 30 Δεκεμβρίου 1821, «Αφιέρωσεν ο Σπύρο Παύλος από Κόντσικα Ζαγοριάς μνημόνευση του πατέρα του και της μητέρας, παρησία του. Αλεξίου ιερέως – Ελένης πρεσβυτέρας».

Η χρονιά 1821 δεν μπορεί όμως να παρθεί σαν χρονολογική απαρχή της γραφής του Κατάστιχου γιατί τα 1178 άτομα που μνημονεύονταν από τα διάφορα χωριά δεν είναι δυνατόν να ήταν νεκροί αυτής της χρονιάς αλλά από περασμένες γενιές. Είναι απαράδεχτος κι απίστευτος ένας τέτοιος μαζικός θάνατος γιατί ιστορικά το 1821 δεν είχε πέσει καμιά μαζική επιδημική αρρώστια. Άρα, το Κατάστιχο είναι γραμμένο χρόνια πολλά μπροστά από το 1821.

Η έρευνά μας όμως με ευθυκρισία και ορθοφροσύνη σε τούτα που θα καταθέσω φέρνει τη χρονολογία της γραφής τους. Κατάστιχο πολύ πιο βαθιά στο χρόνο ακόμα. Από τα ονόματά όμως που ‘ναι γραμμένα για μνημόνευση, όλα τους χριστιανικά, του χωριού Παλιαυλή, (χωριού της Ρίζας Δελβίνου, τόπος της Παλαιάς αυλής του βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου), στη σελίδα 61, πο’χει εξισλαμισθεί στα μέσα του 18ου αιώνα και για την ακρίβεια, σύμφωνα με το Γερμανό γεωγράφο A. Filippson όπως το γράφει στο βιβλίο του Thessalium und Epirus” στα 1730 – 1735, συμπεραίνομε πως το Κατάστιχο θα’ ναι γραμμένο πιο μπροστά και ίσως ανάμεσα στα χρόνια 1670 – 1692 από τον Λεσινιτσιώτη ιερομόναχο Διονύσιο ή από τον ιερομόναχο Ιωανίκιο, που και οι δυο τους ηγουμένεψαν αυτή τη χρονική περίοδο ή κι από τους ιερομόναχους Σωφρόνιο, Συμεών και Στέφανο που σύμφωνα με το λαογράφο και ιστορικό ερευνητή Β. Μπαρά ανήκαν στο προσωπικό του μοναστηριού, (βλ. Β. Μπαρά «Το Δέλβινο της Βορείου Ηπείρου και οι γειτονικές του περιοχές» σελ. 183 και 185).

Από τα ονόματα που ‘ναι γραμμένα για μνημόνευση στο Κατάστιχο από την Κώμη Χόρμοβο, όπως Δημήτρης, Κώστας, Γιώργης, Μιχάλης, Πέτρος, Κων/νος, Δήμος, Βίτω, Μηλιά, Ελένη, Θεοδώρα, Κωνστάντω, Κατερίνα κ.ά. συμπεραίνομε πως το Κατάστιχο είναι γραμμένο μπροστά από το 1821, γιατί όπως είναι γνωστό το Χόρμοβο, το έχει εξαφανίσει ο τύραννος της Ηπείρου Αλή-πάσας στα 1788.

Τα όσα αναφέραμε στοχεύουν να ρίξουν φως, να γκρεμίσουν και να ανατρέψουν το μύθο ορισμένων που αναφέρουν ξεδιάντροπα πως ο λαός της Βορείου Ηπείρου δεν είναι αυτόχθονος στην πατρική του γη αλλά φερμένος στα χτήματα των αλβανών τσιφλικάδων. Όλα τα χωριά που αραδιάζονται στο Κατάστιχο της Μονής Αγελάστου με τον ατόφιο και γνήσιο ελληνοχριστιανικό κόσμο τους ήταν ριζωμένα και στημένα στα χώματά τους πολύ – πολύ μπροστά από τον Αλή πασά πο ‘χει δράσει στην Ήπειρο στα χρόνια 1760 – 1822.

  1. Χωριά κατά σειρά εμφάνισης στο Κατάστιχο: Κάτω Λεσινίτσα, Πάνω Λεσινίτσα, Μουζίνα, Γιωργουτσάτες, Χόρμοβο, Τσαούσι, Κασιμελάμπεη, Νιβίτσα, Μονή Γερμανού, Ομέρ Εφέντη, Μάλτσανη, Κουλουράτες, Γέρμα, Γιαννιτσάτες, Μπουκουλάτες, Αγιαντριάς, Λάκκα, Κόντσικα – Ζαγορίου, Κορφάτι, Καισσαράτι, Χόντζα, Τσερκοβίτσα, Γράβα, Δίβρη, Λαζάτες, Καλτσάτι, Μεμούσμπεη, Σμίνετση, Τζάρα, Κλεισιάρι, Λουβίνα, Λόγγος, Αρδάσοβα, Γοραντζή, Κρόγγους, Παλιαυλή, Κρίπανη, Κακαβιά, Γριάζδανη, Βόδριστα, Νιόβορο, Σκαμνέλι (Ζαγόρι), Λυκούρσι, Χαλικιοπούλοι, Σελλειό, Σαγιάδα, Δελβινάκι, Βομπλό, Δερβιτσάνη, Θεοτόκος, Λάβδανη, Κρά, Γούβα, Βωδίνο, Πέπελη, Επισκοπή, Βουλιαράτες, Πόβλα, Ζερβάτες, Ζελίστα, Μεσοπόταμο, Κοσοβίτσα, Ραγκοβίζντα, Μπραϊλάτες, Συρακάτες, Βιλιάχοβο, Λίβινα, Τσαμαντά, Καλύβια, Χάλιου, Αλήκου, Καινούριο, Βαγγαλιάτες, Λάμποβο, Δρόβιανη, Σωπήκι. ^

Πηγές-Παραπομπές